از آنجا که عسل از دیرباز به عنوان دارو و ماده تغذیه ای سالم در تمامی فرهنگ ها شناخته شده است در علم پزشکی نوین بسیار موردتوجه قرار گرفته و تحقیقات زیادی بر سودمندی عسل در درمان انواع بیماری ها انجام شده است.
فعالیت ضدباکتریایی، ضدویروسی، و ضدانگلی عسل
عسل از رشد میکروارگانیسم ها و قارچ ها جلوگیری می کند. اثر ضد باکتریایی عسل، بیشتر در برابر باکتری های گرم مثبت ثبت شده است. علاوه بر این، در شرایط آزمایشگاهی گزارش شده است که عسل مهارکننده ویروس سرخچه، انگل لیشمانیا، و اکینوکوکوس است. اثر ضدمیکروبی عسل به دلیل مواد مختلفی است و به منشاء گیاه شناسی عسل بستگی دارد. فعالیت آبی کم عسل رشد باکتری ها را مهار می کند و گلوکز اکسیداز موجود در عسل پراکسید هیدروژن که عامل ضدباکتری است را تولید می کند که البته ظرفیت تولید پراکسید نیز به فعالیت کاتالاز عسل بستگی دارد. همچنین مواد ضدباکتری دیگر با منشاء شیمیایی متفاوت در عسل وجود دارد، مانند اسیدهای معطر، فنولیک ها و فلاونوئیدها. میزان PH پایین عسل هم می تواند عامل فعالیت ضدباکتری باشد. برای فعالیت ضدباکتریایی مطلوب، عسل باید در یک مکان تاریک و خنک نگهداری شود و تازه مصرف شود چون پراکسید در اثر گرما، نور، و نگهداری طولانی مدت از بین می رود.
اثرات آنتی اکسیدانی عسل
اصطلاح “استرس اکسیداتیو” به عدم تعادل بین تولید رادیکال های آزاد و مهار رادیکال ها توسط سد حفاظتی آنتی اکسیدان گفته می شود. تصور می شود که محافظت در برابر اکسیداسیون از برخی بیماری های مزمن جلوگیری می کند. برای نمونه اکسیداسیون لیپوپروتئین ها به عنوان عاملی مهم در ایجاد بیماری آترواسکلروزیس (تصلب شرایین) در نظر گرفته می شود. مشخص شده است که عسل حاوی موادی با فعالیت آنتی اکسیدانی قابل توجه از جمله گلوکز اکسیداز، کاتالاز، اسید اسکوربیک، فلاونوئیدها، اسیدهای فنولیک، مشتقات کاروتنوئید، اسیدهای آلی، محصولات واکنش میلارد، اسیدهای آمینه و پروتئین ها است. با مقایسه ظرفیت جذب رادیکال اکسیژن با غلظت فنولیک کل، می توان فعالیت آنتی اکسیدانی پلی فنول های عسل را اندازه گیری کرد.
باید در نظر داشت که فعالیت آنتی اکسیدانی به منشاء گیاهی عسل بستگی دارد و در عسل های مختلف از گیاهان متفاوت تا حد زیادی فرق خواهد کرد.
فعالیت ضدجهش زایی و ضدتوموری عسل
مواد جهش زا با ایجاد جهش در ساختار ژنتیکی به طور مستقیم یا غیرمستقیم عمل می کنند. در طی تفت دادن و سرخ کردن مواد غذایی، آمین های هتروسایکلیک تشکیل می شوند، به عنوان مثالTrp-p-1 (3-Amino-1,4-dimethyl-5H-pyridol [4,3-b] indole که در اثر تغیییر شیمیایی تریپتوفان بر اثر حرارت به وجود می آید و یک ماده سرطان زا در رژیم غذایی است و در رژیم غذایی روزانه ما در گوشت و ماهی پخته شده تشکیل می شود. Trp-P-1 قبل از اینکه باعث ایجاد سرطان در اندام های هدف مانند کبد شود، بر سلول های سیستم گردش خون تأثیر می گذارد. فعالیت ضدجهش عسل های با منبع مختلف گل (مثل اقاقیا، گندم سیاه، فلفل قرمز، سویا) مورد مطالعه قرار گرفته است. همه عسل ها جهش زایی Trp-p-1 را به طور قابل توجهی مهار کردند. نیجروس (ساکابیوز)، قند دیگری که در عسل وجود دارد دارای فعالیت محافظت از سیستم ایمنی است. اثر ضد متاستاتیک عسل و حالت ضدتوموری احتمالی آن بر آدنوکارسینومای آناپلاستیک (تومور بدخیم غددی) روده بزرگ موش های Y59 مورد بررسی قرار گرفت. اثر ضدمتاستاتیک قابل توجهی با استفاده خوراکی از عسل بدست آمد. این یافته ها نشان می دهد که عسل سیستم ایمنی بدن را فعال می کند. علاوه بر این، فرض بر این است که عسلی که از راه خوراکی قبل از تلقیح سلول تومور داده می شود، ممکن است اثر کمتری بر گسترش تومور داشته باشد. در مدل های حیوانی، هنگامی که عسل قبل از تلقیح سلول توموری استفاده شد، اثر ضد متاستاتیک مشخصی مشاهده شد. همچنین مطالعات بر درمان سرطان مثانه با عسل نتایج خوبی را در شرایط آزمایشگاهی نشان داده.
اثرات ضد التهابی عسل
اثرات ضد التهابی عسل در انسان توسط Al Waili و Boni با مصرف 70 گرم عسل، مورد مطالعه قرار گرفت. میانگین غلظت پلاسمایی ترومبوکسان B2 در 2 و 3 ساعت پس از مصرف عسل 7%، 34%، و 35% و PGE (2)، 10% و 14% کاهش یافت. سطح PGF (2α) 31٪ بعد از 2 ساعت و 14٪ بعد از 3 ساعت کاهش یافت. در روز 15، غلظت پلاسمایی ترومبوکسان B (2) ، PGE (2) و PGF (2α) به ترتیب 48٪، 63٪، و 50٪ کاهش داشت. (ترومبوکسان باعث تجمع پلاکتها و انقباض عروق می شود و فشار خون را افزایش می دهد. در زمان کوتاه در سلولهای نزدیک بافتی که آن را تولید کردهاست اثر میکند و در ایمنی و التهاب نقش دارد.)
همچنین مصرف عسل باعث کاهش التهاب در یک مدل آزمایشی بیماری التهابی روده در موش صحرایی شد و تجویز عسل به اندازه درمان پردنیزولون (داروی ضدالتهاب) در مدل التهابی کولیت مؤثر بوده است. مکانیسم فرضی امکان دارد با جلوگیری از تشکیل رادیکال های آزاد شده از بافت های ملتهب باشد. کاهش التهاب می تواند به دلیل اثر ضدباکتریایی عسل یا اثر ضدالتهابی مستقیم باشد. فرضیه اخیر با مطالعات حیوانی که اثرات ضد التهابی عسل در زخم های بدون عفونت باکتریایی مشاهده شد، تأیید شد.
سایر اثرات مختلف فیزیولوژیکی عسل
اثر عسل بر تولید آنتی بادی علیه آنتی ژن وابسته به تیموس در گلبول های قرمز گوسفند و آنتی ژن مستقل از تیموس (اشرشیا کلی) در موش ها بررسی شد. مصرف عسل خوراکی تولید آنتی بادی را در طی پاسخ های ایمنی اولیه و ثانویه در برابر آنتی ژن های وابسته به تیموس و مستقل از تیموس تحریک می کند. در آزمایشات حیوانی، عسل فعالیت سرکوب کننده سیستم ایمنی را نشان داده است که می تواند توضیحی باشد برای از بین رفتن حساسیت به گرده توسط عسل. در یک مطالعه، افراد یک رژیم غذایی با مصرف روزانه عسل 2/1 گرم بر کیلوگرم وزن بدن دریافت کردند. اثرات مشاهده شده در خون، افزایش مونوسیت ها (50٪) و افزایش اندک درصد لنفوسیت و ائوزینوفیل بودند. به علاوه، افزایش آهن (20٪)، مس (33٪)، روی، منیزیم، و کاهش فریتین (11٪)، ایمونوگلوبولین E (34%)، AST (22٪)، ALT (18٪)، LDH (41٪)، CK (33٪)، و قند ناشتا (5٪) مشاهده شد.